Η σχέση του ΠΑΟΚ με τον Ποντιακό Ελληνισμό

Ιστορικό πλαίσιο και ίδρυση του συλλόγου

Οι πρόσφυγες που ίδρυσαν τον ΠΑΟΚ δεν ήταν μόνο από την Κωνσταντινούπολη, αλλά και από άλλες περιοχές της καθ’ ημάς Ανατολής — ανάμεσά τους πολλοί Πόντιοι, από την Τραπεζούντα, τη Σαμψούντα, την Κερασούντα κ.α.

Ποντιακή παρουσία στον ΠΑΟΚ

Η συμβολή των Ποντίων στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ΠΑΟΚ υπήρξε καθοριστική. Μέσα στα χρόνια, Πόντιοι συμμετείχαν ενεργά ως αθλητές, κυρίως στο ποδόσφαιρο και την πάλη — δύο αθλήματα με ισχυρή παράδοση στον σύλλογο. Παράλληλα, Πόντιοι παράγοντες ενίσχυσαν οικονομικά και οργανωτικά τον ΠΑΟΚ σε κρίσιμες περιόδους.

Η Ένωση Κωνσταντινοπολιτών και οι Πόντιοι

Η Ένωση Κωνσταντινοπολιτών Θεσσαλονίκης, που ιδρύθηκε το 1923 με σκοπό να στηρίξει τους πρόσφυγες από την Πόλη, σύντομα ανέλαβε και πολιτιστικό και αθλητικό προσανατολισμό. Παρ' ότι απευθυνόταν κυρίως σε Πολίτες, πολλοί Πόντιοι εντάχθηκαν στις δράσεις της, σε μια εποχή όπου οι προσφυγικές ταυτότητες συχνά αλληλοσυμπλέκονταν. Η ίδρυση της Κοινής Ομοσπονδίας Αλύτρωτων Ελλήνων την ίδια χρονιά κατέδειξε την κοινή επιδίωξη για διατήρηση της μνήμης των αλησμόνητων πατρίδων.

Πολιτιστική και συμβολική σχέση

Ο ΠΑΟΚ για πολλούς Ποντίους (ιδίως στη Θεσσαλονίκη) δεν είναι μόνο αθλητικό σωματείο αλλά σύμβολο της προσφυγιάς, της επιμονής και της περηφάνειας. Η σημαία με το δικέφαλο αετό (σύμβολο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και προσφυγικής ταυτότητας) αγκαλιάζει τόσο τους Ποντίους όσο και τους άλλους Μικρασιάτες.

Η ποντιακή προσφυγιά προς την Ελλάδα κορυφώθηκε την περίοδο 1915–1923, εξαιτίας των διωγμών, της Γενοκτονίας των Ποντίων και της Μικρασιατικής Καταστροφής. Οι περισσότεροι Πόντιοι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στη Βόρεια Ελλάδα, ιδίως στη Μακεδονία και τη Θράκη, ενώ μικρότερα ποσοστά εγκαταστάθηκαν και στην υπόλοιπη χώρα.

Σύμφωνα με επίσημες και ιστορικές πηγές (π.χ. απογραφές, Μικρασιατική Επιτροπή, ΚΚΕ, Ακαδημία Αθηνών), εκτιμάται πως περίπου 400.000–450.000 Πόντιοι εγκαταστάθηκαν στη χώρα μας.

Κατανομή ανά περιοχή:

• Μακεδονία: 300.000–350.000 (κυρίως σε περιοχές όπως Θεσσαλονίκη, Καλαμαριά, Βέροια, Έδεσσα, Σέρρες, Δράμα, Κιλκίς, Πτολεμαΐδα, Κοζάνη, Φλώρινα)
• Θράκη: 30.000–40.000
• Υπόλοιπη Ελλάδα: 50.000–70.000 (π.χ. Αττική, Θεσσαλία, Εύβοια, νησιά Αιγαίου όπως η Λέσβος και η Χίος)

Η Μακεδονία και η Θράκη είχαν περισσότερο διαθέσιμο έδαφος λόγω της ανταλλαγής πληθυσμών (έφυγαν οι Μουσουλμάνοι). Το κράτος (μέσω της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων) οδήγησε οργανωμένα τους Ποντίους σε αυτές τις περιοχές για γεωργική και στρατηγική εγκατάσταση. Πολλοί Πόντιοι, κυνηγημένοι από το 1916–1920, έφτασαν μέσω Ρωσίας ή Καυκάσου και οδηγήθηκαν κατευθείαν στη Βόρεια Ελλάδα. Συγκεκριμένα στην Καλαμαριά δημιουργήθηκε μεγάλο ποντιακό κέντρο, γνωστό και ως «Νέα Τραπεζούντα».

Ο παραπάνω χάρτης δείχνει την κατά προσέγγιση κατανομή των Ποντίων προσφύγων στην Ελλάδα μεταξύ 1915 και 1923.

Πίνακας εκτίμησης κατανομής των Ποντίων προσφύγων ανά γεωγραφική περιοχή στην Ελλάδα για την περίοδο 1915–1923, βασισμένος σε ιστορικές πηγές και μελέτες προσφυγικού εποικισμού (π.χ. ΕΑΠ, Ακαδημία Αθηνών):

• Μακεδονία: 320.000 ~72%
• Θράκη: 35.000 ~8%
• Αττική: 30.000 ~7%
• Θεσσαλία: 10.000 ~2%
• Εύβοια: 8.000 ~1,8%
• Νησιά Αιγαίου: 20.000 ~4,5%
• Λοιπή Ελλάδα: 10.000 ~2%
• Σύνολο: ~433.000 100%

Πριν και μετά τη Γενοκτονία

Πριν από το 1915, ο ελληνικός πληθυσμός στον Πόντο αριθμούσε περίπου 700.000 άτομα, κυρίως σε πόλεις με έντονη πολιτιστική και εμπορική δραστηριότητα όπως Τραπεζούντα, Σαμψούντα, Κερασούντα, Οινόη, Κοτύωρα, Νικόπολη, Αμισός, Αργυρούπολη, Νεοκαισάρεια, κ.α.

Κατά την περίοδο 1915–1923, περίπου 350.000–400.000 Πόντιοι:

• Εξοντώθηκαν σε πορείες θανάτου ή εκτελέσεις
• Πέθαναν από πείνα και κακουχίες
• Κατέφυγαν στη Ρωσία, (Καύκασο, Κριμαία, Γεωργία, Αρμενία), ή κατέληξαν πρόσφυγες στην Ελλάδα μετά το 1922

Μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923), σχεδόν όλοι οι εναπομείναντες Πόντιοι εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τον τόπο τους. Όσοι παρέμειναν, ήταν ελάχιστοι — οι περισσότεροι για να επιβιώσουν είτε εξισλαμίστηκαν/κρύφτηκαν (γνωστοί ως Κρυπτοχριστιανοί ή Κρυπτοέλληνες), είτε είχαν μικτό θρησκευτικό καθεστώς ή είχαν τουρκικά ονόματα.

Σήμερα, απόγονοι αυτών των κρυπτοχριστιανών ή μουσουλμανοποιημένων Ελλήνων Ποντίων ζουν στην Τουρκία (κυρίως στην Τραπεζούντα, Όφι, Σούρμενα, Καραχισάρ), διατηρώντας στοιχεία της ποντιακής διαλέκτου.

Ο χάρτης δείχνει τις κύριες πόλεις και περιοχές όπου ζούσαν Έλληνες Πόντιοι μέχρι και το 1923, πριν την ολοκλήρωση των διωγμών και της ανταλλαγής πληθυσμών. Οι τοποθεσίες αυτές ήταν τα ιστορικά κέντρα του Ελληνισμού στον Πόντο, με πολιτιστική, θρησκευτική και οικονομική σημασία.

Ο χάρτης παρουσιάζει τις βασικές διαδρομές φυγής των Ποντίων Ελλήνων την περίοδο 1915–1923, είτε προς την Ελλάδα (Καλαμαριά, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη) είτε προς τη Ρωσία και τον Καύκασο (Μπατούμι, Σουχούμι, Τιφλίδα, Κριμαία). Οι διαδρομές αυτές ακολούθησαν θαλάσσιους και χερσαίους δρόμους, με πολλές απώλειες και κακουχίες.

Το Σύμβολο του ΠΑΟΚ: Ο Ασπρόμαυρος Δικέφαλος Αετός των Κομνηνών

Η φράση «Ασπρόμαυρος Δικέφαλος Αετός των Κομνηνών» είναι ιδιαίτερα ιστορικά και συμβολικά φορτισμένη, αποτελώντας σύμβολο πολιτιστικής συνέχειας του ποντιακού ελληνισμού:

• Δικέφαλος Αετός: Έμβλημα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που συμβόλιζε την κυριαρχία σε Ανατολή και Δύση. Ο δικέφαλος αετός του ΠΑΟΚ είναι ασπρόμαυρος και συμβολίζει την συνέχεια του ελληνισμού της Ανατολής, τη μνήμη των χαμένων πατρίδων, και την υπερηφάνεια της προσφυγικής καταγωγής.
• Οι Κομνηνοί: Η δυναστεία των Κομνηνών κυβέρνησε την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (1204–1461), και άφησε σημαντική παρακαταθήκη στον ποντιακό πολιτισμό. Η αναφορά στους Κομνηνούς δένει τον ΠΑΟΚ με τις ρίζες των Ποντίων και την αξιοπρέπεια ενός χαμένου αλλά όχι ξεχασμένου πολιτισμού.
• Τα χρώματα: Το λευκό συμβολίζει την ελπίδα για μια νέα αρχή. Το μαύρο το πένθος για τις χαμένες πατρίδες και τους διωγμούς.

Ο «Ασπρόμαυρος Δικέφαλος Αετός των Κομνηνών» δεν είναι απλά ένα έμβλημα. Είναι σύμβολο ιστορικής μνήμης, ταυτότητας, και αντίστασης στη λήθη. Για πολλούς ΠΑΟΚτσήδες (ειδικά Ποντίους), είναι κάτι πολύ περισσότερο από ποδόσφαιρο. Είναι η ιστορία τους σε μια φανέλα.